Η αντίσταση του αναγνώστη

The Reader Painting by Ferdinand Hodler

Ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ, αντισταθείτε. 

Μιχάλης Κατσαρός 

ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ*

Αφορμή ετούτων των σκέψεων στάθηκε ο απόηχος του θορύβου που προκάλεσε το βιβλίο των Σόκαλ και Μπρικμόν για τη σκοτεινότητα των σύγχρονων Γάλλων στοχαστών, απόηχος που έφτασε και στις δικές μας εφημερίδες. Το θέμα, βέβαια, δεν είναι καινούργιο, απλώς το επίμαχο βιβλίο τού έδωσε μια νέα ώθηση.
Το πρόβλημα είναι πολύ σύνθετο για να το διαπραγματευτεί κανείς σε ένα σύντομο σχόλιο, γι' αυτό και απομονώνω μια πτυχή του μόνο ­ χωρίς να αναφέρομαι στον τίτλο της σχετικής έρευνας στα «ΝΕΑ» (9.10.97) που διερωτάται τι θα πει «πτύχωση της σημαινότητας». Σε αυτό το σημείωμα με απασχολεί λιγότερο η δυσκολία ορισμένων κειμένων και περισσότερο ο τρόπος με τον οποίο διαβάζουμε τα πάσης φύσεως κείμενα και ιδιαίτερα τα δοκιμιακά.

Άλλωστε, το κείμενο που διάλεξα ως παράδειγμα δεν είναι διόλου σκοτεινό ή δυσνόητο. Είναι ένα απόσπασμα από το δοκίμιο της Τζούλια Κρίστεβα «Ο ετερόδοξος: ένα νέο είδος διανοουμένου», που σε μετάφραση Β. Χατζηβασιλείου δημοσιεύτηκε στο περ. «Ποίηση», αρ. τ. 8. Το παραθέτω: «Η εγκυμοσύνη θεσμοποιείται ως ψύχωση: εγώ ή αυτό, το δικό μου ή το άλλο σώμα. Συζητάμε εδώ για μια ταυτότητα που διασπάται ή αναδιπλώνεται στον εαυτό της και μετασχηματίζεται χωρίς να αλλάζει γένος. Και τούτο είναι το κατώφλι για να περάσει η γυναίκα από τη φύση στον πολιτισμό και από το βιολογικό στο γλωσσικό επίπεδο. Έτσι, με τη γέννηση του παιδιού και την ανάπτυξη της αγάπης, η γυναίκα δράττεται της ευκαιρίας για να οικοδομήσει μια πάρα πολύ επώδυνη για την ίδια σχέση: τη σχέση με το ηθικό και το συμβολικό Άλλο. Αν η εγκυμοσύνη είναι το κατώφλι για να περάσουν οι γυναίκες από τη φύση στον πολιτισμό, η μητρότητα είναι η γέφυρα που ενώνει τη μοναδικότητα με την ηθική».

Όλες οι προτάσεις αυτού του αποσπάσματος είναι διατυπωμένες με τρόπο αξιωματικό και διεκδικούν καθολική και αναμφίβολη ισχύ. Ωστόσο, η χρήση του όρου «ψύχωση» για την εγκυμοσύνη γεννά πολλά ερωτηματικά. Ο όρος αναφέρεται συνήθως σε βαρύτατες παθολογικές καταστάσεις και δεν υποστηρίζεται, στα ως άνω συμφραζόμενα, ούτε από την Κλινική Ψυχιατρική, ούτε από τη Γυναικολογία, αλλά ούτε και από τη γενική εμπειρία. Όποια ψυχολογικά προβλήματα και αν εμφανίζονται κατά την κύηση, δεν δικαιολογούν τον ορισμό μιας απολύτως φυσιολογικής λειτουργίας ως «θεσμοποιημένης ψύχωσης».

Ένα άλλο σημείο στο οποίο προσκρούει η εμπειρία και η λογική του αναγνώστη είναι ο ισχυρισμός ότι η εγκυμοσύνη είναι «το κατώφλι για να περάσει η γυναίκα από τη φύση στον πολιτισμό και από το βιολογικό στο γλωσσικό επίπεδο». Γιατί; Η συγγραφέας δεν μπαίνει στον κόπο να εξηγήσει, όπως δεν φροντίζει να διαλευκάνει γιατί «η μητρότητα είναι η γέφυρα που ενώνει τη μοναδικότητα με την ηθική» ή γιατί η σχέση που, με τη γέννηση του παιδιού, θα οικοδομήσει με τον «ηθικό και συμβολικό Άλλο» είναι «επώδυνη για την ίδια». Πολλά τα ερωτηματικά. Είναι, πράγματι, η εγκυμοσύνη το κατώφλι για να περάσει η γυναίκα στον πολιτισμό; Αν δεν διαβεί αυτό το κατώφλι, δεν έχει καμία ελπίδα να περάσει στο γλωσσικό επίπεδο ή να γεφυρώσει το χάσμα που, κατά τη δοκιμιογράφο, χωρίζει τη «μοναδικότητα» από την «ηθική»;

Η συγγραφέας, αντί να εξηγήσει τι εννοεί, απαιτεί από τον αναγνώστη την αποδοχή των αξιωματικών της προτάσεων. Ο αναγνώστης, πιστεύω, καλά θα κάνει να μην απορρίψει συλλήβδην όλη τη μεταμοντέρνα σκέψη επειδή καταγγέλλεται ως απάτη, αλλά ούτε να τη δεχθεί ασυζητητί ως τη Νέα Αποκάλυψη. Δεν χρειάζεται ούτε ευπιστία ούτε κακοπιστία. Χρειάζεται απλώς αντίσταση στο συγκεκριμένο κάθε φορά κείμενο. Αντιστέκομαι στο κείμενο δεν σημαίνει ότι το διαβάζω κακόπιστα. Σημαίνει ότι το θέτω υπό δοκιμασίαν, του υποβάλλω ερωτήματα. Και αυτό ισχύει για κάθε είδους κείμενο, μεταμοντέρνο ή μη. ΤΑ ΝΕΑ , 30/10/1997

Τσακνιάς, Σπύρος, 1929-1999

Ο ποιητής, μεταφραστής, δοκιμιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Σπύρος Τσακνιάς γεννήθηκε στη Λαμία. Σπούδασε οικονομικά στην Αθήνα και παρακολούθησε μαθήματα κινηματογράφου. Μετά τον πόλεμο εργάστηκε ως δημοσιογράφος, αλλά στη συνέχεια σταδιοδρόμησε ως στέλεχος επιχείρησης φαρμάκων. Από τη μεταπολίτευση ασχολήθηκε με τη λογοτεχνική κριτική. Στη λογοτεχνία εμφανίστηκε το 1951, με το ποίημα "Γράμμα σ' έναν ποιητή", στην εφημερίδα "Δημοκρατικός Τύπος". Υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού "Γράμματα και Τέχνες", των ανθολογιών μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής λογοτεχνίας των εκδόσεων Σοκόλη και διευθυντής της σειράς "Οι ποιητές του κόσμου" των εκδόσεων Εγνατία. Συνεργάστηκε με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά ("Το Δέντρο", "Η Λέξη", "Σχεδία", "Τραμ", "Διαβάζω"), καθώς και με εφημερίδες ("Η Αυγή", "Η Καθημερινή", "Η Πρώτη", "Τα Νέα"). Ήταν παντρεμένος με την ποιήτρια και μεταφράστρια Αμαλία Τσακνιά. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1999.