ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΤΟΥ 1469

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΛΙΘΙΝΟΣ

Παραμονή του Αγίου Κωνσταντίνου σήμερα. Η άνοιξη δείχνει να οδεύει προς το τέλος της. Ο ήλιος, ορισμένες φορές ιδιαίτερα ζεστός, σου επιτρέπει την έξοδο για μέρη που αγαπάς και σε συγκινούν. Πάντα διατηρείς την κρυφή ελπίδα ότι θα ανακαλύψεις κάτι καινούργιο. Συχνά συμβαίνει αυτό, γεγονός που σε γεμίζει με μεγάλη χαρά.

Οι επισκέψεις σε αρχαία μνημεία καταλαμβάνουν την πρώτη θέση. Κάτω από το λαμπρό φως, βλέπεις ορισμένες λεπτομέρειες, που δεν είχες προσέξει την προηγούμενη φορά. Πιθανότατα, συμπεραίνεις, οφειλόταν στην ψυχολογία της στιγμής.

Το ερώτημα, κάποια στιγμή, φάνηκε εύλογο.

Πώς περνούσαν, άραγε, οι πρόγονοί μας τέτοιες μέρες;

Στο μυαλό μου φέρνω ασυναίσθητα το περιεχόμενο μιας επιστολής του τέλους του 1469. Από τότε που την πρωτοδιάβασα, πριν από τρεις δεκαετίες, με είχε εντυπωσιάσει. Περιγράφει, με τρόπο μοναδικό, μια μέρα σαν τη σημερινή.

Συντάκτης της επιστολής είναι ο γνωστός λόγιος Μιχαήλ Αποστόλης που ζούσε στην Κρήτη και επιδιδόταν σε φιλολογικές έρευνες. Παραλήπτης της, ο Eμμανουήλ Aδραμμυτηνός, δάσκαλος του Pico della Mirandola αλλά και του Άλδου Μανούτιου, δύο κορυφαίων μορφών της βενετικής πνευματικής ζωής της εποχής.

Ήταν η περίοδος που είχε ξεκινήσει η μελέτη των μνημείων της αρχαιότητας αλλά και το αναπόφευκτο κίνημα του συλλεκτισμού, με τις αποσπάσεις αντικειμένων για τη δημιουργία μικρών αρχαιολογικών συλλογών. Κάθε ευγενής της εποχής την είχε ορίσει ως σκοπό της ζωής του.

Ο Μιχαήλ Αποστόλης, μαζί με μεγάλη παρέα φίλων του, οργάνωσαν να επισκεφθούν την Ιεράπετρα, ένα μεγάλο χωριό, τότε, στη νοτιοανατολική Κρήτη, όπου διεξαγόταν μεγάλο πανηγύρι, με την ευκαιρία της γιορτής του Αγίου Κωνσταντίνου. Ο ίδιος προσωπικά δεν ενδιαφερόταν για το πανηγύρι αλλά είχε άλλες σκέψεις στο μυαλό του.

Ύστερα από το επίπονο ταξίδι, πάνω σε ένα μουλάρι, έφθασε τελικά στον προορισμό του. Ήταν παραμονή του Αγίου Κωνσταντίνου και οι ετοιμασίες για το πανηγύρι είχαν ξεκινήσει. Μέσα στη φοβερή ζέστη που επικρατούσε περιηγήθηκε στο χωριό. Στη συνέχεια, αν και ένιωθε κουρασμένος, θέλησε να επισκεφθεί τα ερείπια της αρχαίας πόλης, που ήταν φημισμένη την αρχαιότητα. Φλεγόταν, γράφει χαρακτηριστικά, από τον πόθο να δει τα αγάλματα. Το θέαμα που αντικρίζει, κάτω από τον καυτό ήλιο, τον αποζημιώνει με τον καλύτερο τρόπο.

Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα της επιστολής στο πρωτότυπο. Νομίζω πως εύκολα γίνεται αντιληπτό το νόημά του. Χάνεται η γοητεία των λέξεων σε οποιαδήποτε προσπάθεια μεταφοράς τους στη σημερινή γλώσσα:

Ὢ γένους Ἑλλήνων, μᾶλλον δὲ χειρῶν Δαιδάλου καὶ Φειδίου καὶ Πραξιτέλους, καὶ εἴ τις ἄλλος ἐς τόνδε τὸν βίον ἀνδριαντοποιὸς ἐγεγόνει καὶ λιθοξόος! Oἴομ’ ἐκείνους τοὺς ἄνδρας μὴ ὡς ἡμᾶς γεννηθῆναι, ἀλλὰ θεῶν τινας οὐρανίων ψυχὰς τὰς ἀρχὰς τῶν σωμάτων ἐκείνων ἀναλαβούσας τοιούτους τε ποιῆσαι καὶ τοιαῦτα δυνηθέντας ποιεῖν. Ὢ παῖ! μὰ τοὺς ἱεροὺς λόγους καὶ ἣν ἔχω δόξαν περὶ τὸ θεῖον, οὐκ ἐδόκει μοι λίθους καὶ ἀνδριάντας ὁρᾶν, ἀλλ’ ἀνθρώπους σχεδὸν ὁμιλοῦντάς μοι, καὶ σαρκῶν ἅπτεσθαι, μὴ οὐ λίθων. Ὢ μαρμάρων ἐκείνων παντοῖα ξοάνων ἤδη ἐχόντων τετυπωμένα! ὢ τῆς τῶν κιόνων ὀρθότητος καὶ λειότητος! ὢ τῆς ἁρμονίας καὶ διαυγείας τῶν λίθων, ὢ τῆς ἐν πᾶσι τέχνης καὶ ἐργασίας! Tίς τέκτων ξύλα τῶν καθ’ ἡμᾶς οὔτως ἐλείωσε τῇ ῥωκάνη; τίς ζωγράφος τὰς εἰκόνας τῷ μίλτῳ ἢ ἄλλῳ γε ὁτῳοῦν.

Συνεχίζοντας τη διήγησή του, εξέφραζε την απογοήτευσή του για την εικόνα εγκατάλειψης που εμφάνιζε ο χώρος. Την κύρια ευθύνη, όπως αποφαίνεται, επωμιζόταν η Βενετία, που δεν είχε φροντίσει να εκμεταλλευτεί την επίκαιρη θέση του, μεταξύ Συρίας και Λιβύης.

Την περιγραφή του, έκλεινε, με τη μελαγχολική διαπίστωση: Kαὶ ταῦτα μὲν ἅλις. Μέσα σε μόλις τέσσερις λέξεις επισήμαινε, με τρόπο μοναδικό, η φθαρτότητα όλων των πραγμάτων και την αναπόφευκτη παρακμή.

Ύστερα από την περιήγηση ήλθε η ώρα του φαγητού για τον Μιχαήλ Αποστόλη. Μαζί με την παρέα του κατέφυγαν στο κοντινό φρούριο, που είχε κατασκευάσει η βενετική εξουσία, προκειμένου να προστατεύεται από τυχόν εχθρικές επιθέσεις. Εκεί, αφού καταβρόχθισαν με βουλιμία λίγα ψάρια, βρήκαν την ευκαιρία να ξεκουραστούν.

Προς το δειλινό, ορισμένα άτομα της παρέας τράβηξαν για το πανηγύρι, με σκοπό να διασκεδάσουν. Ο ίδιος, με κάποια άλλα, αποσύρθηκαν για ύπνο στο φρούριο. Την επομένη, ημέρα της γιορτής του Αγίου Κωνσταντίνου, χρειαζόταν να είναι ξεκούραστος για να πραγματοποιήσει επισκέψεις του σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής. Ο στόχος του, πάντοτε, ήταν ο ίδιος: τῷ πόθῳ τῆς θέας τῶν ἀγαλμάτων ῥωννύμενος.

Οι συνοδοιπόροι του, που φαίνεται πως είχαν διαφορετικά ενδιαφέροντα, συνέχισαν να απολαμβάνουν το πανηγύρι της Ιεράπετρας, το οποίο αποτελούσε πόλο έλξης για πολλούς κατοίκους.

Το κείμενο, που μόλις παρατέθηκε, αποτελεί κατά τη γνώμη μου, από τα καλύτερα που διαθέτουμε για τον τρόπο πρόσληψης του αρχαίου κόσμου κατά τη μεσαιωνική εποχή. Είναι εντυπωσιακές οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο επιστολογράφος για την περιγραφή των συναισθημάτων του από το θέαμα των αγαλμάτων που αντίκριζε μπροστά του. Τα αντιμετωπίζει ως καλλιτεχνικά έργα με μεγάλη αισθητική αξία, εγκωμιάζει το πολύτιμο υλικό κατασκευής τους, την τεχνική αρτιότητα, την πλαστικότητα των μορφών που αναπαριστούν και εκθειάζει τους δημιουργούς τους. Ειδικά, ως προς τους τελευταίους, δεν διστάζει να τονίσει κατηγορηματικά πως ήταν Έλληνες και να αναφερθεί σε συγκεκριμένα ονόματα: Δαίδαλος, Φειδίας, Πραξιτέλης.

Ο Μιχαήλ Αποστόλης, με βάση τις κρίσεις που διατυπώνει, αναδεικνύεται ουσιαστικά σε πρώιμο κριτικό της αρχαίας τέχνης.

Επιβεβαιώνει, με τον χαρακτηριστικότερο τρόπο, αυτό που αναφέρθηκε στην αρχή του σημειώματος: για την άλλη ματιά, με την οποία προσεγγίζουμε κατά διαστήματα κάθε μνημείο.