Η ΤΑΦΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΠΡΕΠΕΙΑ ΤΟΥ 1943

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΛΙΘΙΝΟΣ

Μία από τις συγκλονιστικότερες σκηνές της ομηρικής «Ιλιάδας» είναι οι στίχοι 59-92 της Ψ Ραψωδίας. Σε αυτούς, περιγράφεται το όνειρο που είδε ο Αχιλλέας, μετά τον θάνατο του Πατρόκλου. Ο Αχιλλέας, καθόταν μαζί με τους συντρόφους του θλιμμένος σε ένα ακρογιάλι και, αποκαμωμένος καθώς ήταν από την κούραση της μάχης, αποκοιμιέται. Στον ύπνο του, εμφανίζεται η ψυχή του νεκρού φίλου του Πατρόκλου, που διαμαρτύρεται πως τον είχε λησμονήσει. Το σώμα του, αρκετές μέρες ύστερα από τον θάνατό του, παρέμενε ακόμα άταφο και χωρίς καμιά φροντίδα. Για τον λόγο αυτό απηύθυνε έκκληση στον Αχιλλέα να φροντίσει σχετικά.

Μόνο έτσι, δεν θα περιπλανιόταν πλέον άσκοπα στον Άδη και θα περνούσε τις όχθες του ποταμού για να ανταμώσει με τις ψυχές των άλλων πεθαμένων. Κλείνοντας, τον αποχαιρετούσε, θυμίζοντάς του τις όμορφες στιγμές, που είχαν περάσει μαζί στο παρελθόν. Σύντομα, μετά τον θάνατο και εκείνου στην Τροία, θα συνέχιζαν να ζουν αδελφωμένοι, καθώς θα θάβονταν μαζί τα κόκαλά τους. Ο Αχιλλέας, πετάγεται έκπληκτος από τον ύπνο του, και χτυπά τα δυο του χέρια. Είναι παραπονεμένος αφού, ούτε και στον ύπνο του, μπόρεσε να αποχαιρετίσει τον αγαπημένο φίλο του. Ξαναρχίζει τον θρήνο του, συμπαρασύροντας τους υπόλοιπους Μυρμιδόνες. Τις επόμενες μέρες ξεκινούν οι ετοιμασίες από τους Αχαιούς για την ταφή του Πατρόκλου.

Τις αγωνιώδεις εκκλήσεις του Πατρόκλου προς τον Αχιλλέα για την ταφή του άψυχου σώματός του, προκειμένου να βρει επιτέλους ανάπαυση στον Κάτω Κόσμο, θυμήθηκα σήμερα. Κι ο λόγος δεν είναι τυχαίος. Πριν από εβδομήντα δύο χρόνια, στις 6 Ιουνίου 1943, στο χωριό Νεζερός (σήμερα Άγιος Στέφανος), κοντά στον Δομοκό, εκτελέστηκαν από ιταλικό απόσπασμα 104 φυλακισμένοι του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης Λάρισας. Ανάμεσά τους ήταν ο Παντελής Πουλιόπουλος.

Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν γι’ αυτόν αλλά αρκούμαι στα στοιχειώδη. Γεννημένος το 1900 στη Θήβα, εντάχθηκε από τα φοιτητικά χρόνια του στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος, πρωτοστατώντας στους εργατικούς αγώνες της εποχής. Την περίοδο 1923-1926 διετέλεσε Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Κατά το διάστημα εκείνο, βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη η αντιπαράθεση ανάμεσα στον Λέοντα Τρότσκι και στον Ιωσήφ Στάλιν, γεγονός που είχε τις επιπτώσεις του στις τάξεις του Κόμματος. Το 1927 διαγράφτηκε από το Κ.Κ.Ε. Τα χρόνια που ακολούθησαν, μέσα από διάφορες τροτσκιστικές ομάδες που δημιούργησε, ανέπτυσσε έντονη δραστηριότητα σε διάφορους τομείς.

Το συγγραφικό έργο του, το ίδιο χρονικό διάστημα, υπήρξε πλούσιο. Ξεχωρίζει το περίφημο βιβλίο του «Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα;» (Αθήνα, Γκοβόστης, 1934). Σε αυτό, σε αντίθεση με την άποψη της ηγεσίας του Κ.Κ.Ε., υποστήριζε ότι ήταν εφικτή η σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα. Διαφορετική εκτίμηση είχε, συμπλέοντας με τις απόψεις του Τρότσκι, και για τη στάση που όφειλε να κρατήσει το εργατικό κίνημα στον επικείμενο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Με την εγκαθίδρυση της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ο Παντελής Πουλιόπουλος πέρασε στην παρανομία από όπου και συνέχισε τη δράση του. Οι πρωτοβουλίες του για την ενοποίηση των ελληνικών τροτσκιστικών ομάδων δικαιώθηκαν με τη δημιουργία το 1938 της Ενιαίας Οργάνωσης Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας. Η νέα οργάνωση, τον Σεπτέμβριο του 1938, έλαβε μέρος στην ίδρυση της Τετάρτης Διεθνούς στο Παρίσι. Ο ίδιος, δεν πρόλαβε ωστόσο να μετουσιώσει σε πράξη το όραμά του καθώς, τον Αύγουστο του 1938, συνελήφθη από το δικτατορικό καθεστώς και φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία.

Ανάμεσα στους Κομμουνιστές και τους Τροτσκιστές που βρίσκονταν στον χώρο κυριαρχούσε μια ιδιότυπη απομόνωση. Αποκορύφωμα της διάστασης που υπήρχε ανάμεσα στις δύο πλευρές για διάφορα ζητήματα ήταν όσα εξελίχθηκαν μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα. Ο Παντελής Πουλιόπουλος ευνοούσε την οργάνωση σχεδίου διαφυγής καθώς με τον τρόπο αυτό θα διασώζονταν οι εξακόσιοι περίπου έγκλειστοι της Ακροναυπλίας. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο απέρριψε το ηγετικό στέλεχος του Κ.Κ.Ε. Γιάννης Ιωαννίδης, Γραμματέας της Κομματικής Επιτροπής Ακροναυπλίας.

Έτσι, μαζί με τους υπόλοιπους συγκρατουμένους του, ο Παντελής Πουλιόπουλος παραδόθηκε από τις μεταξικές αρχές στις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Το 1942, ύστερα από μια περιπέτεια της υγείας του, μεταφέρθηκε από τους Γερμανούς στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Αργότερα, φυλακίστηκε αρχικά στις Φυλακές Αβέρωφ και στη συνέχεια στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Λάρισας.

Το τέλος του Παντελή Πουλιόπουλου, όπως και πολλών άλλων αγωνιστών της εποχής, υπήρξε άδοξο. Ύστερα από την ανατίναξη της σήραγγας του Κουρνόβου από τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό, ως αντίποινα, αποφασίστηκε ο θάνατος 104 φυλακισμένων του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης Λάρισας. Σχεδόν όλοι προέρχονταν από την Ακροναυπλία. Η εκτέλεσή τους από τις ιταλικές δυνάμεις κατοχής έγινε στις 6 Ιουνίου 1943.

Λίγο πριν την εκτέλεσή του, ζήτησε να απευθυνθεί στους άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσματος. Πολύγλωσσος καθώς ήταν, τους μίλησε ιταλικά, καλώντας τους, στο όνομα του αντιφασισμού και της διεθνιστικής αλληλεγγύης, να μην πειθαρχήσουν στην εντολή. Τόσο πειστικός ήταν ο λόγος του ώστε, λένε οι πληροφορίες, οι στρατιώτες κατέθεσαν ουσιαστικά τα όπλα τους. Τελικά, επιστρατεύθηκε ένας αξιωματικός, ο οποίος και τον εκτέλεσε.

Στο σημείο αυτό, εύλογα, αναρωτιέται κάποιος. Τι σχέση έχει η εκτέλεση του Παντελή Πουλιόπουλου με τη Ραψωδία Ψ της «Ιλιάδας»; Η απάντηση βρίσκεται στη συνέχεια της περιγραφής.

Αποτροπιασμό, για να μην χρησιμοποιηθεί βαρύτερη λέξη, προκαλούν τα όσα επακολούθησαν. Μετά την αποχώρηση του ιταλικού αποσπάσματος, στον χώρο εκτέλεσης βρέθηκαν οι άνδρες του Ε.Λ.Α.Σ., που φρόντισαν για την περισυλλογή και την ταφή των σορών. Κατόπιν προφανώς σχετικών οδηγιών από ανωτέρους τους επιφύλαξαν διαφορετική μοίρα για κάθε άψυχο σώμα. Έτσι, όσα αποτελούσαν μέλη του ΚΚΕ, φρόντισαν να τα θάψουν μέσα στο νεκροταφείο του χωριού, σε τάφους που σκάφτηκαν. Οι έξι σοροί αντίθετα, Τροτσκιστών, δεν μετακινήθηκαν. Παρέμειναν στην ίδια θέση άταφοι για μέρες. Μπροστά στο αποκρουστικό θέαμα, κάποιοι χωρικοί της περιοχής αντέδρασαν. Περισυνέλεξαν τους νεκρούς και τους έθαψαν σε ένα πρόχειρο τάφο, έξω όμως από το νεκροταφείο!

Αυτή τη μεταχείριση γνώρισαν τα άψυχα σώματα των Τροτσκιστών, ανάμεσά τους εκείνο του Παντελή Πουλιόπουλου. Ακόμα και μετά τον θάνατό τους αντιμετωπίστηκαν ως αποσυνάγωγοι από τους παλιούς συντρόφους τους!

Δεν περιποιούσε τιμή σε άνδρες, που υποτίθεται αγωνίζονταν για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον ξενικό ζυγό και την επικράτηση μιας άλλης, καλύτερης κοινωνίας, η συγκεκριμένη κίνηση. Αποκάλυπτε, με τον πιο εύγλωττο τρόπο, τη συμπεριφορά που θα επιδείκνυαν σε πολιτικούς αντιπάλους τους, όταν επικρατούσαν.

Στην περίπτωση των Τροτσκιστών, πρόλαβαν βέβαια και την έθεσαν σε εφαρμογή για ένα χρονικό διάστημα, με τραγικά αποτελέσματα. Την εξόντωση ορισμένων ηγετικών στελεχών τους, με μεθοδικό τρόπο, ανέλαβε η διαβόητη Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών, που επιτέλεσε το έργο με άκρα επιτυχία.

Για τα όσα εξελίχθηκαν στον χώρο εκτέλεσης, εκείνες τις μέρες του Ιουνίου του 1943, σώζεται φωτογραφικό υλικό, που μας τα θυμίζει.

Κάποιος δάσκαλος του κοντινού χωριού τράβηξε τρεις φωτογραφίες. Αργότερα, τις παρέδωσε στην αδελφή του Παντελή Πουλιόπουλου, η οποία, με τη σειρά της, τις παραχώρησε στη Φιλησία, χήρα του. Εκείνη, μεταξύ των έξι άθαφτων σορών, αναγνώρισε αμέσως τον άντρα της. Και το ερώτημά της, ώς το τέλος της ζωής της, παρέμενε βασανιστικό: «Πώς μπόρεσαν άνθρωποι, και μάλιστα Αριστεροί, να συμπεριφερθούν σε νεκρούς με τόσο βάναυσο τρόπο»;

Κάθε χρόνο, τούτη τη μέρα, η σκέψη μου γυρίζει στον Παντελή Πουλιόπουλο και στους συντρόφους του και θυμάμαι...

Με θλίψη αναλογίζομαι πως, ανάλογη μεταχείριση γνώρισαν και άλλα πρόσωπα, που κάποια στιγμή αποστασιοποιήθηκαν από την επίσημη κομματική γραμμή και βρέθηκαν σε άλλους χώρους. Αντιμετωπίστηκαν με τον απεχθέστερο τρόπο. Δεν χρειάζονται να αναφερθούν συγκεκριμένα ονόματα και να ξύνονται πληγές.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, στην εκατόχρονη σχεδόν διαδρομή του, έχει να επιδείξει μια αξιοσημείωτη πορεία. Έχει ωστόσο να παρουσιάσει και πολλές μελανές στιγμές, όπως είναι αυτή, που μόλις περιγράφτηκε. Πρέπει ευθαρσώς να τις αναγνωρίζει και να τις κατακρίνει. Μόνο μέσα από την κάθαρση, επέρχεται η δικαίωση.

Ο σεβασμός στον νεκρό και η φροντίδα για την ταφή του είναι δείγματα στοιχειώδους πολιτισμού. Η κομματική εμπάθεια, δεν πρέπει να οδηγεί σε απεχθείς συμπεριφορές, όπως αυτή. που μόλις περιγράφτηκε.

Δεν έπρεπε μία τέτοια αντιμετώπιση, από πρώην συντρόφους του, στον Παντελή Πουλιόπουλο, που υπήρξε από τις πιο ευγενικές φυσιογνωμίες του Ελληνικού Αριστερού Κινήματος.