Ο ΜΑΘΗΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΛΙΘΙΝΟΣ

Συμπληρώνονται σήμερα δεκαεννιά χρόνια από τότε που έφυγε από τη ζωή ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου. Το πρόσωπό του έχει γίνει αντικείμενο πολλών συζητήσεων τα τελευταία πενήντα πέντε χρόνια. Και, όπως συμβαίνει με κάθε χαρισματική φυσιογνωμία, οι γνώμες διίστανται. Σε εκείνο πάντως που συμφωνούν όλοι είναι ότι, με την πληθωρική δραστηριότητά του, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας. 

Το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα, που ίδρυσε στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, αποδείχτηκε μια ιδιαίτερα ευφυής κίνηση, η οποία ξεπερνούσε την εποχή της. Αρκετά γρήγορα κατόρθωσε να επικρατήσει εκλογικά και να κυριαρχήσει τις επόμενες δεκαετίες στην ελληνική πολιτική ζωή. Κατά το διάστημα αυτό, δόθηκε η ευκαιρία σε κοινωνικές ομάδες, που ώς τότε βρίσκονταν στο περιθώριο, να εισέλθουν δυναμικά στην πολιτική σκηνή. Το εγχείρημα, δεν μπορεί να εκτιμηθεί στις σωστές διαστάσεις του, αν προηγουμένως δεν ολοκληρώσει τον κύκλο του.

Η πορεία του Ανδρέα Παπανδρέου από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, οπότε, ύστερα από απουσία είκοσι χρόνων επιστρέφει από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και αρχίζει να συμμετέχει στην πολιτική ζωή, είναι γνωστή στους περισσότερους. Δεν συμβαίνει ωστόσο το ίδιο με τις δυο πρώτες δεκαετίες της ζωής του στην Ελλάδα.

Ό,τι πληροφορίες διαθέτουμε για αυτήν την περίοδο οφείλονται, κατά κύριο λόγο, στις συνεντεύξεις που παραχώρησε ο ίδιος κατά καιρούς σε διάφορα έντυπα. Πολύτιμες πληροφορίες για το ζήτημα προσκόμισε το βιβλίο του Μιχάλη Στ. Μακράκη («Το ξεκίνημα. Ανδρέας Γ. Παπανδρέου 1933-1943», Αθήνα, Ιστορητής/Κάτοπτρο, 2000).

Το θέμα, πάντως, δεν έχει εξαντληθεί. Χρειάζεται να πραγματοποιηθεί μια λεπτομερέστερη έρευνα προκειμένου να σχηματίσουμε ακριβέστερη εικόνα των νεανικών χρόνων και των αναζητήσεων του Ανδρέα Παπανδρέου την προπολεμική περίοδο.

Τα σχολικά χρόνια του ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν μαθητής στο Κολέγιο Αθηνών. Καθώς οι γονείς του είχαν χωρίσει, πέντε μέρες της εβδομάδας έμενε στο Ψυχικό, μαζί με τη μητέρα του Σοφία Μινέικο, ενώ τα Σαββατοκύριακα, τα περνούσε στο Καστρί, στο σπίτι του πατέρα του Γεωργίου Παπανδρέου.

Η δραστηριότητα που ανέπτυξε κατά την περίοδο εκείνη υπήρξε πολυκύμαντη. Τότε, ουσιαστικά, διαμορφώθηκε η προσωπικότητά του. Δεν είναι μάλιστα υπερβολή πως, τότε εντοπίζονται ορισμένες κρίσιμες επιλογές του, που απέβησαν καθοριστικές στη μετέπειτα πορεία του.

Ως μαθητής, κατά ομολογία πολλών συγχρόνων του, ξεχώριζε. Δίπλα του, από τα πρώτα κιόλας γυμνασιακά χρόνια του, συσπείρωσε μια μικρή ομάδα συμμαθητών του, που πρωταγωνίστησαν τις επόμενες δεκαετίες στην ελληνική ζωή. Καθημερινές ήταν οι συζητήσεις τους για θέματα οικονομικά, πνευματικά και πολιτικά. Όλοι οι καθηγητές του είχαν εντυπωσιαστεί από την πληθωρική φυσιογνωμία του. Ο Κάρολος Κουν, που ήταν δάσκαλος των Αγγλικών στο Κολέγιο Αθηνών, διέβλεψε από νωρίς το ταλέντο του και τον παρακίνησε στη μελέτη του Σαίξπηρ, πράγμα που έκανε πρόθυμα ο νεαρός μαθητής, με θεαματικά αποτελέσματα. Προσπάθησε επίσης, να τον στρέψει προς το θέατρο, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η μόνη συμμετοχή του ήταν στο έργο του Αριστοφάνη «Βάτραχοι», που, στο πλαίσιο των θεατρικών παραστάσεων του Κολεγίου Αθηνών, ανέβασε ο μετέπειτα γνωστός σκηνοθέτης.

Η μεγάλη αγάπη του για τα ζώα, που ξεκίνησε από τα παιδικά χρόνια του και θα διατηρηθεί ώς το τέλος της ζωής του, τον ώθησε να γίνει μέλος του Παιδικού Τμήματος της Εταιρείας Προστασίας των Ζώων. Η Εταιρεία είχε ιδρυθεί το 1916 και, μετά την ανασυγκρότησή της το 1925, ανέπτυσσε αξιοσημείωτη δραστηριότητα. Το Παιδικό Τμήμα της, στα λίγα χρόνια λειτουργίας του, είχε προσελκύσει αρκετούς μαθητές και μαθήτριες. Αυτοί, προέρχονταν από αστικές κυρίως οικογένειες και σπούδαζαν σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια της Αττικής.

Τα διαβάσματά του εκείνων των χρόνων κινήθηκαν προς διάφορες κατευθύνσεις. Στη λογοτεχνία, πέρα από το έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, διάβασε και γοητεύτηκε από το έργο του Αντρέ Ζιντ. Κατά σύσταση του πατέρα του μελετά συστηματικά κείμενα του Καρλ Κάουτσκυ. Πολύ γρήγορα, στράφηκε και στη μελέτη έργων του Καρλ Μαρξ. Τέλος, διάβαζε καθημερινά διάφορες εφημερίδες, παρακολουθώντας με αδιάπτωτο ενδιαφέρον τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής του. Μια είδηση, ακόμα και η πιο ασήμαντη φαινομενικά, τον κινητοποιούσε και έκρινε σκόπιμο να καταθέσει εγγράφως τις απόψεις του.

Η συγγραφική δραστηριότητα του Ανδρέα Παπανδρέου εκείνη την περίοδο υπήρξε αξιοσημείωτη. Ώς τώρα έχουν εντοπιστεί εννιά κείμενά του. Τα οκτώ, είναι δημοσιευμένα στο περιοδικό «Ο Αθηναίος / The Αthenian», που εξέδιδαν οι μαθητές του Κολεγίου Αθηνών από το 1928 ώς το 1942.

Είναι, κατά χρονολογική σειρά, τα παρακάτω: «Τι κάνει η τάξις μας ΣΤ΄ Δημοτικού» (27 Οκτωβρίου 1930), «Η ζωή ενός σκύλου» (10 Νοεμβρίου 1930), «6η Δημοτικού Β» (8 Δεκεμβρίου 1930), «Ο θάνατος του Διγενή Ακρίτα» (14 Νοεμβρίου 1932), «Μεγάλη θυσία (ποίημα)» (28 Δεκεμβρίου 1932), «Α night’s incident» (31 Οκτωβρίου 1934), «What I like» (4 Δεκεμβρίου 1934), «Μy inner self» (3 Μαρτίου 1936).

Όλα τα κείμενα πρόκειται για τυπικά μαθητικά πρωτόλεια. Αποκαλύπτουν, ωστόσο, τη μεγάλη ευαισθησία του συντάκτη τους. Με διεισδυτική ματιά, σπάνια για τα μέτρα της εποχής, προσεγγίζει το εκάστοτε θέμα που τον απασχολεί. Τα τρία ξενόγλωσσα κείμενα, τέλος, επιβεβαιώνουν την άνεση, με την οποία, ήδη από τα μαθητικά χρόνια του, χειριζόταν τη αγγλική γλώσσα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ένατο κείμενό του. Τιτλοφορείται «Η γάτα και ο ποντικός». Το έγραψε σε ηλικία δεκατριών ετών, όταν ήταν μαθητής της Β΄ Γυμνασίου. Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες συντάχθηκε, ήταν οι ακόλουθες. Στις 8 Οκτωβρίου 1932, διαβάζοντας την εφημερίδα «Έθνος», είδε σε μια σελίδα της, κάτω από τον τίτλο «Σύμφωνον φιλίας και αδελφώσεως», να δημοσιεύεται φωτογραφία, στην οποία εμφανίζονταν να συνυπάρχουν μια γάτα και ένα ποντίκι. 

Ο νεαρός μαθητής, εντυπωσιάστηκε, αφού, καταρρίπτονταν έτσι οι αρνητικές απόψεις που διατυπώνονταν ώς τότε για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Αμέσως, προχώρησε στη σύνταξη ενός σύντομου κειμένου, το οποίο έστειλε για δημοσίευση στο μηνιαίο περιοδικό «Ο φίλος των ζώων», που εξέδιδε το Παιδικό Τμήμα της Εταιρείας Προστασίας των Ζώων. Το κείμενο, δημοσιεύτηκε στο τεύχος του περιοδικού, που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1932. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο εξώφυλλο του τεύχους, υπήρχε σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη:

• Η γάτα και ο ποντικός

Έχετε δη ποτέ γάτα και ποντικό συμφιλιωμένους; Την γάτα με τον σκύλλο μάλιστα. Μα με τον ποντικό ποτέ δεν το φαντάστηκα. Και όμως είδα προ ημερών μια φωτογραφία στο «Έθνος» που μου φάνηκε σαν θαύμα. Ήταν μια μεγαλόσωμη γάτα και αγκάλιαζε με μια εξαιρετική τρυφερότητα ένα ποντικό. Αυτὸ το γεγονός δεν θάπρεπε να μείνη απαρατήρητο. Το να μονοιάζουν δύο ζώα με άσπονδο και πατροπαράδοτο μίσος, θα πη πως είναι δυνατόν να ειρηνεύσουν και οι λαοί. Γιατί εμάς οπωσδήποτε μας διακρίνει η λογική.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όπως διαπιστώνουμε, δεν έμεινε στην απλή κατάθεση των σκέψεών του από όσα έβλεπε στη φωτογραφία αλλά συνέδεσε το θέμα με τις  παγκόσμιες πολιτικές εξελίξεις. Εφόσον, κατά τον νεαρό μαθητή, δύο ζώα, τα οποία μισούνταν θανάσιμα, μπορούσαν πλέον να ζουν ειρηνικά, το ίδιο μπορούσαν να πράξουν και οι λαοί επειδή διέθεταν λογική. Πίσω από τις συγκεκριμένες λέξεις, ωστόσο, εντοπίζονται κάποιες αναφορές στις πρόσφατες ελληνικές πολιτικές εξελίξεις. Τις προσπάθειες της Κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου να αποκαταστήσει σχέσεις φιλίας και συνεργασίας με την Τουρκία, οι οποίες είχαν προκαλέσει την αντίδραση των πολιτικών αντιπάλων της, που ουσιαστικά την κατηγορούσαν για προδοσία. Οι δύο λαοί, οι οποίοι ώς τότε μισούνταν θανάσιμα, μπορούσαν, κατά τον νεαρό μαθητή, να συμβιώσουν πλέον ειρηνικά.

Οι έντονες πολιτικές ανησυχίες του Ανδρέα Παπανδρέου επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές της εποχής. Είναι τα χρόνια που τον ελκύουν οι σοσιαλιστικές ιδέες. Συζητά συχνά με τον πατέρα του για διάφορα θέματα, μη διστάζοντας να εκφράσει τις διαφωνίες του, όπου έκρινε πως εκείνος έκανε λάθος. Ερωτηματικό παραμένει αν γνωρίστηκε τότε με τον Πλάτωνα Δρακούλη, τον παλαίμαχο ουτοπικό σοσιαλιστή, ο οποίος δημοσίευε τακτικά κείμενά του στο περιοδικό «Ο φίλος των ζώων».

Διαρκώς ανήσυχος, εκείνη την περίοδο, διοχέτευσε τη δραστηριότητά του και προς άλλες κατευθύνσεις. Έτσι, το 1934, με συμμαθητές του από το Κολέγιο Αθηνών (Πάρι Κωνσταντινίδη, Γιώργο Σκιαδαρέση, Λεωνίδα Αδάμ), αποφάσισαν την έκδοση περιοδικού. Το τιτλοφόρησαν «Ξεκίνημα». Το περιοδικό του «Σοσιαλιστικού Μαθητικού Συλλόγου» είχε προμετωπίδα τους στίχους του Κωστή Παλαμά: «Δουλέψτε τον ξανά τον κόσμο στη φωτιά!». Ως διευθυντές του εμφανίζονταν οι Ανδρέας Παπανδρέου και Πάρις Κωνσταντινίδης. 

Κυκλοφόρησαν μόνο δύο τεύχη του εντύπου. Κι αυτό γιατί, η τολμηρή για την εποχή της αρθρογραφία προκάλεσε την αντίδραση συντηρητικών κύκλων της εποχής, με αποτέλεσμα να διακοπεί το νεανικό εκδοτικό εγχείρημα. Το δεύτερο τεύχος του περιοδικού, όπου και δημοσιεύτηκε επώνυμο κείμενο του Ανδρέα Παπανδρέου για τον σοσιαλισμό, κατασχέθηκε.

Ιδιαίτερα επικριτικά, κυρίως για τον νεαρό Ανδρέα Παπανδρέου, ήταν τα άρθρα που δημοσίευσε η εφημερίδα «Εστία». Σε ένα μάλιστα, απαίτησε τον εξοβελισμό του από την ελληνική κοινωνία, επειδή «θα καθίστατο επικίνδυνος για τη χώρα». Ακόμα και στον χώρο του Κολεγίου Αθηνών εκφράζονταν διχασμένες απόψεις για το περιοδικό. Επιτροπή του Σχολείου, με επικεφαλής τον Αμερικανό Πρόεδρό του Χόμερ Ντέιβις, επισκέφθηκε τον Γεώργιο Παπανδρέου και ζήτησε εξηγήσεις για τη συμπεριφορά του γιου του. 

Ο Γεώργιος Παπανδρέου τον κάλυψε απολύτως, θεωρώντας ότι οι απόψεις του αποτελούσαν τον μόνο τρόπο αντίδρασης σε ένα καταπιεστικό καθεστώς, που είχε αρχίσει να επιβάλλεται στην Ελλάδα. Μπροστά στις αντιδράσεις για την υπόθεση του «Ξεκινήματος», που άρχισαν να διευρύνονται, το Υπουργείο Παιδείας διέταξε ανακρίσεις. Όσοι μαθητές είχαν εμπλοκή στην υπόθεση, τιμωρήθηκαν τελικά με διαγωγή «επίμεμπτον» στο ενδεικτικό της Γ΄ Γυμνασίου.

Ο κύκλος φίλων του Ανδρέα Παπανδρέου, παρά τις αντιδράσεις που συνεχίζονταν εναντίον του, δεν υπέστειλε τη δραστηριότητά του. Έντονα πολιτικοποιημένα όλα τα μέλη του, μαθητές ήδη της Ε΄ Γυμνασίου, συνέχισαν να παρεμβαίνουν με τον τρόπο τους στις πολιτικές εξελίξεις. Έτσι, αντιδρώντας στην παλινόρθωση στον θρόνο του βασιλιά Γεωργίου Β΄, στα τέλη του 1935, τύπωσαν προκηρύξεις εναντίον της Βασιλείας, τις οποίες σκόπευαν να διανείμουν στον χώρο του Κολεγίου Αθηνών. Το σχέδιο, έγινε γνωστό στους καθηγητές, που προσπάθησαν να αποτρέψουν τη διανομή, η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε.

Οι έντονες φήμες πως, όσοι συγκροτούσαν την εκδοτική ομάδα του «Ξεκινήματος» και ανέπτυσσαν δραστηριότητα αποτελούσαν μέλη τροτσκιστικής οργάνωσης, δημιούργησαν ένα αρνητικό κλίμα στον χώρο του Κολεγίου Αθηνών και οδήγησαν τελικά στην αποχώρηση του Ανδρέα Παπανδρέου.

Για να συνεχίσει τις σπουδές του εκείνος υποχρεώθηκε το Σχολικό Έτος 1936-1937 να μεταγραφεί στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τις 4 Αυγούστου 1936 είχε επιβληθεί το Δικτατορικό Καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά. Μία νέα περίοδος δράσης ξεκίνησε για τον νεαρό μαθητή.